W poprzednim materiale pisałem o zawodowej odpowiedzialności cywilnej adwokata. Oba zawody adwokata i radcy prawnego są bardzo zbliżone podobnie jak ich odpowiedzialność. Nie mniej jednak ze względu na odrębność zawodu - jako chyba jedyny w Europie - i odrębne podstawy prawne przedstawię ten problem oddzielnie. Uwagi porównawcze do obu tych zawodów z tamtego materiału są i tu aktualne. Radca prawny - w zasadzie występujący tylko w Polsce - to wolny zawód zaufania publicznego zajmujący się świadczeniem pomocy prawnej, czyli głównie udzielaniu pomocy i konsultacji prawnych, sporządzaniu różnych opinii prawnych oraz przygotowywaniu projektów aktów prawnych np. dla organów samorządu. Radca prawny może teraz występować przed wszystkimi sądami i urzędami w Polsce w charakterze obrońcy lub pełnomocnika. Zawód ten jest wykonywany na podstawie ustawy z dnia 6 lipca 1982 roku o radcach prawnych ( Dz. U. z 2020 poz 75, tekst jednolity). Radca prawny działa nie tylko zgodnie z przepisami prawa, ale także zasadami etyki zawodowej określonymi w Kodeksie Etyki Radcy Prawnego. Radcy prawnemu, podobnie jak adwokatowi przysługuje tytuł zwyczajowy "mecenas", raczej rzadko stosowany, poza sądami.
Kilka uwag na temat dualizmu w zawodzie, czyli adwokata i radcy prawnego w Polsce. Historia zawodu radcowskiego rozpoczęła się 13 grudnia 1961, kiedy to Rada Ministrów pojęła uchwałę w sprawie obsługi prawnej przedsiębiorstw państwowych, zjednoczeń oraz banków państwowych, nakazującą tym podmiotom korzystanie z usług prawnych wyłącznie radców prawnych zatrudnianych przez te jednostki. W 1963 nowa ustawa o ustroju adwokatury pozbawiła adwokatów prawa świadczenia usług prawnych wobec i na rzecz państwowych jednostek gospodarczych. Od tego czasu domeną radców prawnych stało się świadczenie usług wobec tych jednostek. W istniejącym wtedy systemie nakazowo-rozdzielczym radca prawny stawał się reprezentantem państwa socjalistycznego i jego prawa wobec dyrekcji jednostki, w której był zatrudniony, nadzorując w niej w interesie społecznym stosowanie prawa. I od tego okresu nastąpiło prawne i faktyczne rozdzielenie tych zawodów.
W 1982 roku Sejm PRL uchwalił nową ustawę o radcach prawnych określając zasady wykonywania obsługi prawnej przez radców prawnych, jej organizację oraz wprowadziła ona samorząd radców prawnych. W dalszym ciągu wykonywanie zawodu radcy prawnego polegało głównie na obsłudze prawnej państwowych i spółdzielczych jednostek organizacyjnych, choć z obsługi prawnej radcy prawnego mogły także korzystać inne organizacje społeczne oraz spółki z udziałem kapitału państwowego, spółdzielczego lub organizacji społecznych. Nadzór nad radcami prawnymi posiadały Komisje Arbitrażowe (sądy gospodarcze), które organizowały aplikacje radcowskie, przeprowadzały egzaminy, a na listę radców prawnych wpisu dokonywał Prezes Okręgowej Komisji Arbitrażowej. Samorząd radcowski miał ograniczone kompetencje.
Przełomowym momentem było dopiero, uchwalenie ustawy z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej, która w art. 24 wymieniała udzielanie pomocy prawnej jako jeden z rodzajów działalności gospodarczej - w rozumieniu tej ustawy -, świadczonej na rzecz podmiotów gospodarczych. Uwolnienie zawodu radcy prawnego od nadzoru Państwowego Arbitrażu Gospodarczego nastąpiło ustawą z dnia 24 maja 1989 r. o rozpoznawaniu przez sądy spraw gospodarczych (Dz. U. z 2016 r. poz. 723), która przyznała samorządowi radców prawnych kompetencje do prowadzenia aplikacji oraz dokonywania wpisów i prowadzenia list radców prawnych. Zasadnicze ramy wykonywania zawodu radcy prawnego - obowiązujące obecnie - wyznaczyła tzw. wielka nowelizacja ustawy o radcach prawnych, dokonaną ustawą z dnia 22 maja 1997 roku (Dz. U. z 1997 r. nr 75, poz. 471). Uchwalona 2 kwietnia 1997 r. Konstytucja RP w art. 17 ust. 1 ustanowiła gwarancje dla samorządów zawodowych reprezentujących zaufania publicznego w tym także radców prawnych.
Jak z tego widać zawód radcy prawnego jest zawodem pokrewnym, bardzo zbliżonym do zawodu adwokata. Podstawową różnicą między radcami prawnymi a adwokatami jest możliwość wykonywania zawodu przez radców prawnych przy jednoczesnym pozostawaniu w stosunku pracy, czyli zatrudnieniu na etacie. Adwokaci takiej możliwości nie mają. Od 2015 r. radca prawny, tak samo, jak adwokat, posiada możliwość pełnienia funkcji obrońcy w procesie karnym, tj. w sprawach karnych i karnoskarbowych, z tym że obrońcą może być tylko radca prawny niepozostający w stosunku pracy. Od tego czasu różnica pomiędzy tymi zawodami jest minimalna. Istniejący podział na dwie korporacje prawnicze uznawany jest za sztuczny i ma już znaczenie głównie historyczne. Z tego powodu wysuwane są koncepcje połączenia radców prawnych z adwokatami w jednej wspólnej korporacji - organizacji samorządowej i pełne zrównanie ich praw, obowiązków i uprawnień . .
Radca prawny może wykonywać swój zawód w ramach stosunku pracy, na podstawie umowy cywilnoprawnej, w kancelarii radcy prawnego oraz w spółkach cywilnych i spółkach prawa handlowego, w których wspólnikami, partnerami lub komplementariuszami są radcowie prawni, adwokaci oraz prawnicy zagraniczni wykonujący stałą praktykę w Polsce. Wyłącznym przedmiotem działalności tych spółek może być tylko świadczenie pomocy prawnej. Bardzo ważne to, że radca prawny wykonujący zawód w ramach stosunku pracy podlega szczególnym przepisom, gwarantującym jego niezależność. Pracodawca radcy, między innymi nie może nakazać radcy prawnemu wydania opinii prawnej o konkretnej treści ani wykonania czynności wykraczającej poza zakres pomocy prawnej.
Radcowie prawni, podobnie jak adwokaci posiadają prawny obowiązek - wynikający z ustaw - posiadania zawodowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej. Opisane już szeroko zasady ubezpieczenia adwokatów są bardzo zbliżone do ubezpieczenia radców prawnych. Dlatego pewne zasady nie będą już powtarzane po raz drugi.
Radcowie prawni mają obowiązek posiadania obowiązkowego ubezpieczenia OC na podstawie art. 22 (7). Ust 1 ustawy o radcach prawnych (Dz.U. z 2020 r. poz. 75, tekst jednolity). Obowiązek ten nie dotyczy radców niewykonujących zawodu. Ubezpieczenie to obejmuje tylko odpowiedzialność cywilną radców prawnych za szkody wyrządzone przy wykonywaniu czynności składających się na świadczenie pomocy prawnej. A ta - co podkreślono już powyżej - obejmuje: udzielanie porad prawnych, sporządzanie opinii prawnych, opracowywanie projektów aktów prawnych oraz występowanie przed sądami i urzędami. Ubezpieczenie to - podobnie jak inne ubezpieczenia zawodowe odpowiedzialności cywilnej - obejmuje odpowiedzialność ubezpieczonego radcy prawnego za szkody wyrządzone czynem niedozwolonym oraz wynikłe z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania związanego ze świadczeniem porady prawnej. A więc ubezpieczeniem objęta jest odpowiedzialność cywilna ubezpieczonego radcy za szkody powstałe przy wykonywaniu ich zawodu, nawet jeśli zostały one wyrządzone w wyniku rażącego niedbalstwa ubezpieczonego lub osób, za które ponosi on odpowiedzialność. Bardzo ważny jest target, bo szkody muszą być następstwem zdarzenia, które miało miejsce w okresie ubezpieczenia oznaczonym na polisie oraz podczas świadczenia pomocy prawnej. Szczegółowy zakres tego obowiązkowego ubezpieczenia za szkody wyrządzone przy wykonywaniu czynności zawodowych (termin powstania obowiązku ubezpieczenia, minimalna suma gwarancyjna, wyłączenia) zawarte są w Rozporządzeniu Ministra Finansów z dnia 11 grudnia 2003 roku (Dz. U. z 2003 r. poz. 2135).
W praktyce radcowie prawni nie zawierają indywidualnie tego ubezpieczenia, ponieważ zbiorowo ubezpiecza ich - podobnie jak adwokatów - samorząd zawodowy, korzystając z możliwości przewidzianej w artykule 808 Kodeksu cywilnego zezwalający na zawarcie ubezpieczenia na rzecz swoich członków. Różnica jest taka, że przy adwokatach obowiązuje jedna umowa generalna zawarta z Ubezpieczycielem przez Naczelną Radę Adwokacką, a u radców prawnych umowy ubezpieczenia zawierają Okręgowe Rady Radców Prawnych, każda z osobna. Wykorzystanie przy tych ubezpieczeniach konstrukcji ubezpieczeń grupowych (umowy grupowej) ma tę ogromną zaletę, że ochrona ubezpieczeniowa jest świadczona na rzecz wszystkich członków objętych obowiązkiem ubezpieczenia. Przy ubezpieczeniu radców ubezpieczenie obowiązuje nawet jak dany radca nie opłaci skladki, bo opłaca je izba okręgowa. Nie ma zatem ryzyka, aby którykolwiek radca nie był nieubezpieczony, co wzmacnia ochronę osób korzystających z ich usług.
Oczywiście radcowie prawni, prowadzone przez nich kancelarie i spółki mają możliwość wykupienia ubezpieczenia nadwyżkowego, w którym sumy gwarancyjne mogą być bardzo wysokie. Bo minimalna suma gwarancyjna (50 000 Euro) nawet automatycznie podwyższona w ubezpieczeniu grupowym, w większości wypadków będzie niewystarczająca. I te ubezpieczenia mogą trafić do agenta/OFWCA. Chociaż Ubezpieczyciele obowiązkowego OC radcy prawnego oferują w wielu wypadkach niższe składki.
Przypomnę jeszcze, że odpowiedzialność Ubezpieczyciela w ubezpieczeniu odpowiedzialności cywilnej posiada charakter akcesoryjny, czyli: że ponosi on odpowiedzialność tylko wtedy i w takim zakresie, w jakim za szkodę odpowiada sam radca prawny. W praktyce odpowiedzialność odszkodowawcza radcy prawnego jest związana przede wszystkim z odpowiedzialnością kontraktową, czyli odpowiedzialnością za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania (art. 471 k.c.). Przesłankami tej odpowiedzialności są zawsze: szkoda w postaci uszczerbku majątkowego, niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania przez radcę oraz występujący między nimi związek przyczynowo- skutkowy. Temat ten został szeroko wyjaśniony we wcześniejszych moich materiałach na temat zawodowej odpowiedzialności cywilnej (ZOC).
