Adwokat, po łacinie "advocatus " oznacza wzywać na pomoc, nieść pomoc. Używając języka bardziej prawniczego adwokat, to prawnik z wykształcenia, świadczący pomoc prawną, w szczególności polegającą na udzielaniu porad prawnych, sporządzaniu opinii prawnych, opracowywaniu projektów różnych aktów prawnych oraz występowaniu przed sądami i urzędami. I z tej ostatniej funkcji reprezentowania przed sądem, rzadziej urzędem, jest powszechnie bardziej znany. Dlatego adwokatów nazywa się potocznie - choć nieprecyzyjnie - obrońcami sądowymi oraz mecenasami. Tytuł „mecenasa” nie jest tytułem zawodowym, a tylko zwrotem grzecznościowym. W Polsce zawód adwokata wykonywany jest na podstawie ustawy z dnia 26 maja 1982 r. Prawo o adwokaturze (Dz. U. z 2019 poz. 1513, tekst jednolity).
Adwokat może wykonywać swój zawód w zespołach adwokackich np. w formie spółek handlowych lub osobowych albo indywidualnie. Adwokat musi mieć ukończone wyższe magisterskie studia prawnicze, odbyć trudną, minimum 3 letnią aplikację adwokacką w formie praktyki w adwokaturze oraz zdać egzamin adwokacki. Osoby posiadające tytuł naukowy profesora lub stopień naukowy doktora habilitowanego w dziedzinie nauk prawnych są zwolnieni z konieczności odbycia aplikacji i zdawania egzaminu adwokackiego. Natomiast adwokaturę w Polsce stanowi ogół adwokatów i aplikantów adwokackich. Prawo wykonywania zawodu adwokata ma tylko ten, kto spełnił wszystkie wymogi określone prawem i został wpisany na listę adwokatów przez okręgową radę adwokacką. W Polsce co roku przybywa adwokatów ale i tak ich liczba na 10 000 mieszkańców plasuje nas w końcówce krajów w UE. Obecnie na listę adwokatów w Polsce wpisanych jest ponad 26tys. osób, w tym ok. 9 500 aplikantów.
Bardzo często nie rozróżniamy w praktyce zawodu adwokata od radcy prawnego, zwłaszcza po korektach ich uprawnień. Dlatego kilka wyjaśnień na ten temat, a o ubezpieczeniu radców prawnych napiszę w oddzielnym materiale. Adwokat i radca prawny to tytuły zawodowe przyznawane osobom, które ukończyły 5-letnie magisterskie studia prawnicze, odbyły 3-letnią aplikację radcowską lub adwokacką prowadzoną przez ich samorządy zawodowe, a następnie zdały egzamin zawodowy przeprowadzany przez Ministerstwo Sprawiedliwości i uzyskały wpis na listę radców prawnych lub adwokatów. Oba te tytuły zawodowe są równoważne, znajdują się pod ochroną prawną i uprawniają do reprezentowania osób fizycznych, osób prawnych i jednostek organizacyjnych przed wszystkimi sądami, w każdego rodzaju sprawach: karnych, cywilnych, rodzinnych, administracyjnych, karno skarbowych itd.). Dla przypomnienia, na sali sądowej radcowie prawni noszą togi z niebieskim żabotem, natomiast adwokaci z kolorem zielonym. Zgłaszane są wnioski aby oba te zawody - ze względu na zbieżność zadań i kompetencji - połączyć w jednej izbie samorządowej.
Kancelarie adwokacką lub kancelarie radcy prawnego mogą prowadzić tylko osoby posiadające te tytuły zawodowe i jest to chronione prawem. W praktyce spotykamy jednak podobne ale inne: różne kancelarie prawne, kancelarie odszkodowawcze (szczególnie w ubezpieczeniach) czy kancelarie doradztwa podatkowego. W tych kancelariach usługi świadczą prawnicy nie będący adwokatami lub radcami prawnymi i wynikają z tego faktu bardzo istotne różnice i konsekwencje dla korzystających z ich usług. Najważniejsze to, że prawnik oferujący usługi w ramach takiej kancelarii nie może reprezentować klienta przed żadnym sądem. Drugim ważnym elementem jest fakt że klient takiej kancelarii nie jest chroniony pod względem zachowania tajemnicy zawodowej, poufności rozmów i działań. Adwokaci i radcowie są zobowiązani do przestrzegania restrykcyjnych zasad wynikających z ich Kodeksów Etyki Zawodowej, z których wynikają bardzo konkretne obowiązki względem klientów. A najważniejszym z ich jest nieograniczony w czasie obowiązek ścisłego przestrzegania tajemnicy zawodowej. Tajemnica zawodowa adwokatów i radców jest bardzo poważnie chroniona prawem i co do zasady mają oni prawo i obowiązek odmowy udostępniania informacji o kliencie nawet organom państwa (prokuraturze, policji, organom skarbowym itd). Z uprawnienia takiego nie korzysta zwykły prawnik z „kancelarii prawnej” czy „kancelarii odszkodowawczej”. I bardzo ważne, adwokaci i radcowie prawni podlegają obowiązkowemu ubezpieczeniu odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone przy świadczeniu pomocy prawnej i każdy poszkodowany klient może liczyć na uzyskanie odszkodowania od ich zakładu ubezpieczeń. Przedstawiciele tych zawodów podlegają także odpowiedzialności dyscyplinarnej w ramach samorządów zawodowych, m.in. za nienależyte wykonywanie zawodu i jest to odpowiedzialność traktowana bardzo poważnie, z dużymi konsekwencjami. Tego wszystkiego nie ma klient zwykłej kancelarii prawnej.
Mianem prawnika możemy określić każdą osobę, która ukończyła studia prawnicze. Prawnikiem będzie więc adwokat i radca prawny, ale także sędzia, prokurator, notariusz, jeśli uzyskali oni prawo do wykonywania konkretnego zawodu prawniczego. Prawnikiem będzie także osoba bez dodatkowego tytułu zawodowego jeśli posiada wykształcenie prawnicze. Osoba taka może: udzielać porad prawnych, sporządzać umowy lub opinie, indywidualnie lub w formie własnej działalności gospodarczej np. kancelarii prawnej. Jak widać z przedstawionych powyżej argumentów osoba, która zdecyduje się korzystać z usług adwokata lub radcy prawnego (kancelarii radcy prawnego lub kancelarii adwokackiej) zyskuje pewność i wymierne korzyści. Nie tylko otrzymuje niezbędną (czasem konieczną) pomoc prawną od osoby z pełnym przygotowaniem zawodowym i kompletem uprawnień, ale także zabezpiecza ją cały kompleks ochronnych rozwiązań ustawowych, z których klienci „zwykłych kancelarii prawnych” i tym podobnych nie będą mogli skorzystać.
Jednym z ważnych instrumentów ochronnych jest obowiązkowe ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej adwokatów. Tak więc każdy adwokat wykonujący zawód podlega obowiązkowemu ubezpieczeniu odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone przy wykonywaniu czynności polegających na świadczeniu szeroko pojętej pomocy prawnej. Obowiązek posiadania przez adwokatów obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej przewidziany jest w Ustawie Prawo o adwokaturze oraz wynika z przepisów "Ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych" . Art. 4 pkt 4 Ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych (Dz. U. z 2019 r. poz 2214, tekst jednolity) przewiduje, że ubezpieczeniami obowiązkowymi są ubezpieczenia wynikające z przepisów odrębnych ustaw lub umów międzynarodowych ratyfikowanych przez Polskę nakładające na określone podmioty, w tym wypadku adwokatów wykonujących zawód, obowiązek zawarcia takiej umowy ubezpieczenia.
Zakres obowiązkowego ubezpieczenia OC adwokatów został określony w Rozporządzeniu Ministra Finansów z dnia 11 grudnia 2003 r. (DZ. U. z 2003r. Nr 217, poz. 2134) i obejmuje odpowiedzialność cywilną ubezpieczonego adwokata za szkody wyrządzone czynem niedozwolonym oraz powstałe w wyniku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, o ile są one następstwem zdarzenia powstałego w okresie ubezpieczenia określonym na polisie. . Ubezpieczenie to obejmuje ponadto szkody wyrządzone w ramach wykonywanego zawodu powstałe w wyniku rażącego niedbalstwa i dotyczy to nie tylko samego ubezpieczonego, ale również osób, za które ponosi on odpowiedzialność np. pracowników kancelarii. Obok rozporządzenia MF także ustawa Prawo o adwokaturze w art 8a i 8b określa wymogi tego ubezpieczenia. Wynika z nich, że każdy adwokat podlega obowiązkowemu ubezpieczeniu odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone przy wykonywaniu czynności zawodowych. W praktyce powyższy obowiązek oznacza, że adwokat czynny zawodowo ( nie obowiązuje adwokatów nie wykonujących zawodu np. emerytów) zobowiązany jest do posiadania ważnej polisy OC na wypadek popełnienia ewentualnych błędów przy wykonywaniu zawodu adwokata i wyrządzenia tym samym szkody reprezentowanemu klientowi.
Obowiązek ubezpieczenia OC powstaje w ciągu 30 dni od dnia wpisu na listę adwokatów i nie później niż w dniu poprzedzającym dzień rozpoczęcia wykonywania przez ubezpieczonego czynności, o których mowa w art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 26 maja 1982 r. - Prawo o adwokaturze. Minimalna suma gwarancyjna ubezpieczenia OC, w odniesieniu do jednego zdarzenia, którego skutki są objęte umową ubezpieczenia OC, wynosi równowartość w złotych 50.000 euro. Suma ubezpieczenia w złotych jest ustalana przy zastosowaniu kursu średniego Euro ogłoszonego przez Narodowy Bank Polski po raz pierwszy w roku, w którym umowa ubezpieczenia została zawarta.
Do 2011 roku każdy z adwokatów zawierał indywidualne umowy ubezpieczenia lub korzystał z pomocy okręgowych rad adwokackich do których należał. To rady okręgowe co roku negocjowały warunki ubezpieczenia obowiązkowego OC z ubezpieczycielami dla swoich członków. Wywiązanie się z tego obowiązku, zgodnie z Ustawą Prawo o adwokaturze, kontrolował samorząd adwokacki i każdy musiał co roku przedstawić dowód ubezpieczenia w postaci kopii polisy. Od 2011 roku obowiązek ten przejęła Naczelna Rada Adwokacka i to ona zawiera umowę generalną ubezpieczenia swoich członków - adwokatów. Umowa generalna zawierana jest na trzy lata i obecnie ( do 2021 r) jest ona zawarta z STU ERGO Hestia SA ( wcześniej PZU S.A. i Warta TUiR SA). Warunki ubezpieczenia całej grupy zawodowej w kraju w formie ubezpieczenia grupowego, są lepsze niż oferowane dla każdego indywidualnie. Między innymi:
- Wprowadzono obok minimalnej sumy gwarancyjnej (50 000 Euro) 10 dodatkowych sum ubezpieczenia OC obowiązkowego od 100 000 do 2 000 000 Euro co eliminuje to konieczność zawierania ubezpieczeń nadwyżkowych przy szerszych zakresach ochrony.
- Zapewniono bardzo dobre ceny ubezpieczenia: dla przykładu przy SG minimalnej 120 złotych rocznie, przy 100 000 Euro - 300 złotych, 400 000 Euro - 2 400 złotych oraz 2 000 000 Euro - 4 872 złote.
- Wszystkie wyższe sumy gwarancyjne (ponad minimalną) są objęte dodatkowym grupowym ubezpieczeniem OC adwokatów (dobrowolne, nadwyżkowe) z sumą na jedno i wszystkie zdarzenia i każdego adwokata na 250 000 Euro.
Dodatkowo oferta tego ubezpieczenia obejmuje: automatycznie, dodatkowe rozszerzenia w każdym wariancie dla każdego adwokata, nieodpłatnie czyli bez dodatkowych kosztów:
- Odpowiedzialność cywilną adwokata pełniącego funkcje kuratora - na dodatkowa sumę 25.000 zł.
- Odpowiedzialność za każdego aplikanta adwokackiego działającego w imieniu adwokata, za praktykantów i pracowników oraz inne osoby działające w imieniu adwokata.
- Ubezpieczenie NNW - na dodatkową sumę 25 000 (na wypadek śmierci i dla uszczerbków powyżej 20%).
- Rażące niedbalstwo adwokata.
- Klauzula OC za działalność biurową - na dodatkowa sumę 200 000 zł.
- Klauzula OC pracodawcy na dodatkowa sumę 100 000 zł.
- OC w życiu prywatnym adwokata - na dodatkowa sumę 100 000 zł.
- Klauzula zniszczenia, zaginięcia dokumentów, na dodatkową sumę 100 000 zł.
Jak z powyższego widać, oferta jest bardzo atrakcyjna dla każdego adwokata, przy bardzo łatwym dostępie (akces do ubezpieczenia grupowego, najczęściej przy wpisie na listę zawodu ) stąd prawie nie występują ubezpieczenia indywidualne tego OC. Praktycznie adwokat opłaca tylko składkę a szkody likwiduje broker.
Wprowadzenie obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej oraz duże ułatwienia w postaci przygotowanych przez Naczelną Radę Adwokacką we współpracy z ubezpieczycielami różnych wariantów ubezpieczenia nie wyłącza możliwości zawarcia przez adwokata dodatkowej umowy ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej (nadwyżkowej) na kwotę wyższą od przewidzianych w poszczególnych wariantach ubezpieczeniowych w umowie generalnej (2 000 000 Euro). Zdarza się, zwłaszcza w przypadkach podjęcia się obsługi czy reprezentacji dużych podmiotów gospodarczych, gdzie wartości przedmiotu sporu znacznie przewyższają wartości wynikające z najwyższych nawet wariantów ubezpieczeniowych przygotowanych przez Naczelną Radę Adwokacką, adwokaci decydują się na zawarcie dodatkowych umów ubezpieczenia OC. Praktyka pokazuje, iż często wymagają tego również sami klienci, którzy w zawieranych umowach o świadczenie pomocy prawnej żądają umieszczenia zapisów określających dodatkowe wymagania co do ubezpieczenia posiadanego przez adwokata. Oczywiście w umowie o świadczenie usług mogą być zawarte także inne postanowienia np. ograniczające odpowiedzialność adwokata lub ją rozszerzające. Ważne jest np. określenie "triggera" czyli określenie czasu wypadku ubezpieczeniowego, bo skutki świadczenia usługi pomocy prawnej mogą pojawiać się już po zakończeniu okresu ubezpieczenia. Wszystkie te uwarunkowania muszą być brane pod uwagę podczas przygotowywania oferty ubezpieczenia oraz rozpoznania potrzeb tego specyficznego klienta.
Problematyka odpowiedzialności cywilnej adwokatów to złożony i wielowątkowy problem w prawie, dotyczący także tematu szerszego, odpowiedzialności cywilnej wszystkich profesjonalnych pełnomocników. Relacja łącząca adwokata z klientem, czy to wynikająca z umowy zawartej pomiędzy klientem o świadczenie usługi pomocy prawnej a adwokatem, czy to oparta na wyznaczeniu pełnomocnika z urzędu (np. przez sąd), kreuje stosunek zobowiązaniowy między tymi stronami. Najważniejszą cechą tej wzajemnej relacji jest szczególne zaufanie, jakie powinno łączyć strony. Prawidłowe świadczenie pomocy prawnej przez adwokata winno się oceniać w świetle norm prawnych regulujących wykonanie zobowiązania, przepisów korporacyjnych oraz zasad etyki i godności zawodu. Trzeba mieć na uwadze także szerokie orzecznictwo w w zakresie odpowiedzialności odszkodowawczej. Należy również pamiętać o szczególnym obowiązku zachowania tajemnicy adwokackiej. Klient może ponieść szkodę - o czym już wspominałem - wskutek naruszenia przez adwokata tajemnicy zawodowej.
Pomimo istnienia wielu regulacji prawnych, zasad etyki, zdarzają się w praktyce sytuacje, w których dochodzi do powstania odpowiedzialności odszkodowawczej adwokata, choć nie powinny mieć miejsca. Dlatego ustawodawca wprowadził - w ramach ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych - w związku z postanowieniami zawartymi w ustawie Prawo o adwokaturze, konieczność posiadania przez adwokatów wykonujących zawód obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej, co powyżej przedstawiono. Trzeba także pamiętać, że samo powstanie szkody nie zawsze będzie rodziło odpowiedzialność profesjonalnego pełnomocnika - adwokata. Bo - zgodnie z prawem - to na poszkodowanym ciąży obowiązek udowodnienia związku przyczynowego pomiędzy działaniem lub zaniechaniem adwokata a powstałą szkodą. („Ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne” - art. 6 k.c.). Trzeba też pamiętać, że odpowiedzialność z tytułu ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej adwokatów nie obejmuje winy umyślnej. W takim przypadku adwokat będzie ponosił odpowiedzialność odszkodowawczą indywidualną, ale nieobjętą ochroną wynikającą z posiadanego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej, oraz odpowiedzialność dyscyplinarną.
Może powstać pytanie - zresztą często powtarzane - czy adwokat odpowiada z przegraną rozprawę sadową. I nie można na to odpowiedzieć jednoznacznie. Zawarta umowa o świadczenie pomocy prawnej jest umową starannego działania, a nie umową rezultatu. Czyli adwokat zobowiązuje się prowadzić sprawę z najlepszą wiedzą, doświadczeniem, wykorzystaniem orzecznictwa, dowodów i wykorzystaniem poznanych faktów od zlecającego, ale nie odpowiada za rezultat czyli np. wyrok sądu. Oznacza to, że nawet niekorzystne dla klienta zakończenie sprawy sądowej w sytuacji, w której adwokat podjął wszystkie możliwe czynności na korzyść klienta, a mimo to nie osiągnął pozytywnego efektu, nie może skutkować jego odpowiedzialnością odszkodowawczą wobec mocodawcy. I jak wspomniałem już powyżej, ciężar udowodnienia istnienia w konkretnej sprawie związku przyczynowego pomiędzy działaniem adwokata a szkodą, jak również udowodnienia wysokości poniesionej szkody, obciąża poszkodowanego, (mocodawcę). Konsekwencją niewykazania takiego związku będzie zawsze oddalenie powództwa.
Tak więc, adwokat występujący w sądzie w imieniu klienta nie odpowiada za ostateczny wynik postępowania – ponosi natomiast odpowiedzialność za błędy popełnione podczas wykonywania tych obowiązków. Np. nie dotrzymania terminów, zaniechania, źle wypełnionych weksli, błędnej argumentacji prawnej itd. W takich przypadkach są to podstawy do tego, aby zażądać od adwokata odszkodowania. Podobnie w sytuacji, kiedy sprawa przerasta kompetencje i doświadczenie adwokata a mimo to podejmuje się on obrony – może to stanowić podstawę do podjęcia decyzji o ewentualnych roszczeniach. Jeśli natomiast przegrana jest skutkiem podjęcia ryzykownych decyzji – adwokat jest zwolniony z odpowiedzialności, o ile jego klient był poinformowany o występującym ryzyku i mimo to zdecydował się na taką taktykę prowadzenia sprawy - obrony. Sytuacja, w której klient nie ma świadomości zagrożenia – jest niedopuszczalna i jeśli zostanie udowodniona – adwokat ( jego ubezpieczyciel) będzie zobowiązany wypłacić odszkodowanie.
Problematyka odpowiedzialności i odszkodowawcza adwokata to bardzo rozległy problem. Każda sprawa - nawet prawie że identyczna - jest w rzeczywistości inna i wymaga indywidualnego podejścia. Istnieje na ten temat bogate orzecznictwo sądów i najczęściej rozstrzyga takie sprawy sąd. Pomimo najlepszej staranności, przestrzegania wszystkich norm i zasad etyki zdarzają się w praktyce błędy i włączana jest odpowiedzialność ubezpieczycieli. Obowiązkowe zawodowe ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej, ale także nadwyżkowe sa więc bardzo potrzebne i przydatne.
